TEFAG Berliner

fig. 1: TEFAG Berliner enkelvoudig tafeltoestel, ‘s-Gravenhage “CBS 30”

In de jaren dertig produceerde fabrikant TEFAG uit Duitsland, voorheen J. Berliner, een serie bakelieten telefoontoestellen voor de Nederlandse markt.

Deze toestellen werden voornamelijk in ‘s-Gravenhage ingezet, maar ook door de algemene Rijkstelefoondienst gebruikt. De Tefag toestellen van deze serie hebben een bakelieten kap en hoorn. Alle elektrische componenten zijn gemonteerd op een stalen basisplaat. Een voor die tijd behoorlijk modern telefoontoestel, met een uniek ontwerp dat voornamelijk alleen in Nederland is gebruikt.

Van het model bestaan meerdere uitvoeringen:

  • enkelvoudig “standaard” tafeltoestel
  • serietoestel (tafelmodel)
  • lijnkiezer (tafelmodel)
  • enkelvoudig wandtoestel

De TEFAG toestellen worden in documentatie “Berliner” genoemd. De plaatselijke telefoondienst van ‘s-Gravenhage had hierbij een eigen codesysteem voor de naamgeving van telefoonapparatuur. Het enkelvoudige toestel in bovenstaande afbeelding is aangeduid als CBS 30, waarin:

  • C = tafeltoestel
  • B = fabrikant Berliner
  • S = voorzien van contactstop (stekker) i.p.v. vaste aansluitdoos
  • 30 = jaar van ontwerp, 1930
fig. 2: Binnenwerk TEFAG Berliner enkelvoudig tafeltoestel
fig.3: TEFAG Berliner achterzijde
fig.4: Schema TEFAG Berliner enkelvoudig tafeltoestel

Inmiddels is ook het in figuur 5 afgebeelde enkelvoudige toestel aan de collectie toegevoegd. Deze lijkt wat ouder dan het toestel in figuur 1 en heeft een soort extra (loos) rooster aan de achterkant.

fig. 5: TEFAG Berliner enkelvoudig tafeltoestel, oud model
fig. 6: TEFAG achterzijde, oud model

Serie- en lijnkiezertoestellen

fig. 7: TEFAG Berliner lijnkiezer

Het verschil tussen de lijnkiezers en de serietoestellen is even iets om dieper op in te gaan. Beide typen toestellen zijn voorzien van een netlijn- en een huislijnschakelaar, waarbij de netlijn in serie door de hele keten toestellen loopt. De netlijntoets schakelde destijds de toestellen direct door naar de stadscentrale.

Bij de lijnkiezerinstallaties (figuur 7) verbond de huislijntoets het toestel met een huiscentrale, vaak nog met een telefoniste. De toestellen zijn voorzien van een enkele netlijnblinker. De blinker geeft aan of de netlijn bezet is. De netlijn werd vooral gebruikt voor uitgaand telefoonverkeer, de binnenkomende oproepen werden door de telefoniste/huiscentrale doorverbonden. Ruggespraak met een ander toestel was mogelijk via de huislijn, waarbij de netlijn even in de wacht gezet kon worden.

De lijnkiezers werden ook wel volgtoestel, ruggespraaktoestel of toestel-voor-twee-lijnen genoemd. Soortgelijke latere toestellen zoals het type 1960 van T&N maakten geen onderscheid meer tussen een net- of huislijn, wat meer mogelijkheden bood.

fig.8: TEFAG Berliner serietoesel model 1939

De serietoestellen hebben een dubbele blinker waarbij dus ook een signalering voor een bezette huislijn aanwezig is. De installatie bestaat uit maximaal 4 toestellen. Een huiscentrale met telefoniste is niet nodig, op de huislijn is elk toestel met een eigen knop op te roepen. Alle toestellen tegelijkertijd oproepen is ook mogelijk met de algemene oproeptoets. De serietoestellen waren ideaal voor kleine bedrijven en instellingen die zonder huiscentrale toch intern en extern wilden bellen.

De serietoestellen van Berliner waren een van de eersten in hun soort. Er zijn twee typen, model 1931 en model 1939. De onderlinge verschillen zijn niet groot en omvatten voornamelijk een verschillend ontwerp voor de vier oproeptoetsen en wat elektrische afwijkingen. Voor de eindgebruiker is er geen verschil in werking. Zie voor het elektrische schema figuur 10.

De opvolgers zijn onder andere de typen 1949 en 1950 van respectievelijk Atea en Standard Electric.

fig. 9: Binnenwerk Berliner serietoestel model 1939 (gereviseerd met nieuwe bekabeling)
fig. 10: Schema Berliner serietoestel model 1931

Waar zijn ze gebleven?

Na de Tweede Wereldoorlog werd het Nederlandse telefoonnetwerk door de PTT gestandaardiseerd, waardoor het overgrote deel van de Berliner toestellen uitgefaseerd (vernietigd) werden. De lijnkiezer en serietoestel uitvoeringen kregen een tweede kans en werden gereviseerd met onder andere een nieuwe Heemaf kiesschijf en Ericsson hoorn. Originele exemplaren, met name van de enkelvoudige toestellen, zijn daarom zeldzaam. Er zijn nauwelijks actuele afbeeldingen van.

fig. 11: TEFAG Berliner toestellen

Het enkelvoudige toestel en de lijnkiezer op de foto’s zijn nog in originele, ongereviseerde staat.
Het serietoestel is in 1962 gereviseerd, blijkbaar was het destijds nog de moeite waard om een bestaande installatie een tweede leven te geven.

Gewaardeerd collega verzamelaar Arwin Schaddelee heeft enige jaren geleden al een mooi artikel over dit type telefoon geschreven, zie voor zijn website, Matilo Telephones, de lijst met linken in de sidebar.